عبادت وسیله تقرب الهی

 نزع: جان کندن.

دینار اِشمَر: که دینار شمارد، و هر دینار که بر دارد از مجموع کم مى‏شود.

          ماییم نظارگان غمناک                       زین حقّه سبز و مهره خاک‏

          کین حقّه و مهره تا به جاى‏اند             سر کیسه عمر مى‏گشایند

(خاقانى، تحفة العراقین)

وُقوف: در مثنوى بیشتر به معنى آگاهى و اطلاع به کار رفته است.

          عقل فرعون ذَکىِّ فیلسوف             کور گشت از تو نیابید او وقوف‏

2665/د2

لیکن در این بیت «بى‏وُقُوف» به معنى بى‏وقفه، بدون درنگ است.

خُسوف: در لغت به معنى «گرفتن ماه» است، لیکن در این بیت استعاره از رفتن جان از تن است و پایان یافتن روزهاى زندگى.

          داد حق عمرى که هر روزى از آن             کس نداند قیمت آن در جهان‏

          خرج کردم عمر خود را دم بدم             در دمیدم جمله را در زیر و بم‏

2191- 2190 1

گر ز کُه بستانى: نظیر:

          اگر باران به کوهستان نبارد             به سالى دجله گردد خشک رودى‏

(گلستان سعدى، ص 156)

عوض نهادن: کنایه از طاعت و تقرب است به خدا. (هر روز رفته از عمر را عوضى از طاعت بنه).

 وَ اُسْجُدْ وَ اِقْتَرِبْ: به سجده در آى و نزدیکى جوى.[1]

 ابتر: ناتمام، دم بریده.

نان خام ماندن: کنایه از کار آخرت را نساختن.

( 123) در هر آن براى یک جزء از جان تو حالت نزع و جان کندنى است در این نزعهاى جزئى ایمانت را وارسى کن‏ . ( 124) عمر تو چون همیان زر مسکوک است و روزها و شبهائى که مى‏گذرد هر یک چون شمارنده دینار است که از آن زرها خرج مى‏کند . ( 125) بى‏ملاحظه زرها را شمرده مى‏دهد تا همیان خالى شده و عمرت بسر آید . ( 126) اگر فى المثل از یک کوهى‏ کم کم بردارى و چیزى بجاى آن نگذارى بالاخره کوه از پاى در آمده به آخر خواهد رسید . ( 127) پس هر دمى از عمر را که از دست مى‏دهى عوضى بجاى آن بگذار تا مطلوب خود را از« وَ اُسْجُدْ وَ اِقْتَرِبْ» بیابى و در عوض صرف عمر بدرگاه خداوندى نزدیک شوى‏ . ( 128) در هر کارى این قدر کوشش بى‏فایده نکن و جدیت خود را فقط در کار دین آشکار کن‏ . ( 129) عاقبت تو خواهى رفت و کارهایت ناتمام مى‏ماند کارها ناقص مانده و تو خام و نپخته از دنیا مى‏روى‏. 

مولانا هر لحظهْ زندگی را یک عمر جداگانه می‏‏بیند که در آن انسان زاده می‏‏شود و می‌میرد و در لحظهْ دیگر دوباره زاده می‏‏شود. (پس تو را هر لحظه مرگ و رجعتی است) در این‌جا هم می‏‏گوید: پیش از آن‌که مرگ همشیگی فرا رسد، در این لحظه‏ها ایمان را نگه‌دار و مراقب باش. مولانا زمان را مثل کسی می‏‏بیند که سکه‏های زر می‌شمارد و به دیگری می‏‏پردازد و سکه‏های او روزهای عمر است که از دست می‏‏رود. «خسوف» کنایه از پیری و مرگ و پایان فرصت است. فرصت را باید پاس داشت. اشاره به آیهْ ‌سوره «علق» دارد که سجده و عبادت را وسیلهْ نزدیک‌شدن به خدا می‏‏داند. «عوض» به معنای لحظه‏ها و روزهای عمر یا همان سجده و عبادت است. به عبارت دیگر، عمر را با توجه به حق و عبادت او بگذران تا به خدا نزدیک شوی. برای انجام هر کاری نباید جوش بزنی، مگر کاری که به دین و ایمان مربوط می‏‏شود. در این کار تا می‌توانی بجوش و بکوش. خاصیت دنیا این است که سرانجام، تو بدون آن‌که کارهایت را تمام کرده باشی، از این دنیا رخت خواهی بست و کارهایت ناقص و نان تو ناپخته می‏‏ماند. «نان تو خام»، یعنی قوت و غذای روحانی که عبارت از علوم و معارف است، خام خواهد ماند و بهره‌ای نخواهی برد. مولانا به سستی و تنبلی توصیه نمی‏‏کند، بلکه همیشه میان کار و جدّ و جهد و توکل و توجه به حق، حدّ وسط را ترجیح می‏‏دهد (کشت کن، پس تکیه بر جبّار کن).